Khung cửa hẹp nhìn sau "Tiếng thét"

Mới đây, Phòng trưng bày chân dung quốc gia ở London (Anh) đã mở cửa triển lãm Edvard Munch: Chân dung, mang đến một góc nhìn mới về một trong những nghệ sĩ tiêu nhất của thế kỷ 20.

Không chỉ nổi tiếng với Tiếng thét, Edvard Munch còn để lại dấu ấn sâu đậm qua những bức chân dung đầy cảm xúc, nơi ông ghi lại không chỉ hình dáng mà còn tâm hồn của các chủ thể.

Triển lãm Edvard Munch: Chân dung kéo dài đến hết ngày 15/6/2025.

Cuộc đời vẽ trong bóng tối và ánh sáng

Edvard Munch, họa sĩ người Na Uy, mà tên tuổi đồng nghĩa với nỗi bất an tồn tại, vẫn là một trong những nhân vật bí ẩn nhất trong lịch sử nghệ thuật. Sinh ngày 12/12/1863 tại Loten, Na Uy, cuộc đời Munch bị đánh dấu bởi bi kịch từ khi còn rất nhỏ. Mẹ ông, Laura, qua đời vì bệnh lao khi ông mới 5 tuổi, tiếp theo là cái chết của người chị yêu quý Sophie cũng vì căn bệnh này khi ông 14 tuổi. Cha ông, Christian, một người đàn ông sùng đạo nhưng thường xuyên bị ám ảnh bởi lo âu, qua đời vào năm 1889, để lại Munch phải đối mặt với một thế giới phủ đầy bóng tối của mất mát và bất ổn. Những tổn thương thời thơ ấu đã trở thành nền tảng cho bản sắc nghệ thuật của ông, thấm đẫm từng tác phẩm, với cường độ cảm xúc nguyên sơ.

Hành trình nghệ thuật của Munch bắt đầu tại Kristiania (nay là Oslo), nơi ông ghi danh vào Trường Nghệ thuật và Thiết kế Hoàng gia năm 1881. Ban đầu chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa hiện thực và ấn tượng, ông sớm thoát khỏi quy ước, bị cuốn hút bởi những dòng chảy sâu thẳm hơn của trải nghiệm con người. Đến những năm 1890, ông đã nổi lên như một người tiên phong của chủ nghĩa biểu hiện, một phong trào ưu tiên sự thật cảm xúc hơn thực tại khách quan. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, Tiếng thét (1893), với hình ảnh biểu tượng của một nhân vật ôm mặt dưới bầu trời đỏ như máu, gói gọn triết lý này - một tiếng kêu xé lòng chống lại sự cô lập và tuyệt vọng của cuộc sống hiện đại. Tuy nhiên, Munch không chỉ là một nghệ sĩ nổi bật với một tác phẩm duy nhất; sự nghiệp của ông trải dài qua các bức tranh, bản in và bản vẽ khám phá tình yêu, cái chết, sự ghen tuông và sự mong manh của tâm hồn con người.

Điều khiến Munch nổi bật là khả năng chắt lọc những cảm xúc phức tạp thành hình ảnh trực quan. Nét cọ của ông mạnh mẽ và bất an, màu sắc sống động nhưng gây bất ổn - đỏ son, vàng bệnh tật và xanh đậm dường như rung động với nỗi hỗn loạn bên trong. Ông từng viết: "Tôi không vẽ những gì tôi thấy, mà là những gì tôi đã thấy", một câu nói nhấn mạnh sự tập trung của ông vào ký ức và cảm giác hơn là sự tái hiện đơn thuần. Cách tiếp cận nội tâm này khiến ông trở thành bậc thầy của chân dung tâm lý, không chỉ ghi lại hình dáng của các chủ thể mà còn bộc lộ những nỗi sợ hãi và khát vọng ẩn giấu của họ. Ý nghĩa của ông trong lịch sử nghệ thuật nằm ở cây cầu giữa cá nhân và phổ quát này - tác phẩm của ông nói chuyện với tâm hồn cá nhân trong khi phản ánh những lo âu của một thế giới đang công nghiệp hóa.

Cuộc đời Munch cũng hỗn loạn như nghệ thuật của ông. Ông sống dao động giữa Kristiania, Paris và Berlin, tạo dựng mối quan hệ với các nhà văn, nghệ sĩ và nhà tư tưởng như August Strindberg và Hans Jæger. Chứng nghiện rượu, những mối tình phức tạp - nổi bật nhất là với Tulla Larsen, mối quan hệ đầy sóng gió kết thúc bằng một vết thương do súng bắn vào tay ông - và một cuộc khủng hoảng thần kinh vào năm 1908 đánh dấu những năm giữa đời của ông. Tuy nhiên, từ đống tro tàn của sự hỗn loạn này, một sức sáng tạo mới đã trỗi dậy. Sau khi được điều trị ở Copenhagen dưới sự chăm sóc của tiến sĩ Daniel Jacobson, Munch trở về Na Uy vào năm 1909, định cư trong một cuộc sống yên tĩnh hơn tại Ekely, nơi ông tiếp tục vẽ cho đến khi qua đời vào năm 1944. Di sản của ông, được bảo tồn tại Bảo tàng Munch và hơn thế nữa, tồn tại như một minh chứng cho sức mạnh của nghệ thuật trong việc giúp con người đối mặt với cuộc sống khó khăn.

Một góc nhìn mới

Triển lãm mang tính bước ngoặt này quy tụ 40 tác phẩm, chỉ tập trung vào các bức chân dung của Munch. Một hành trình từ những nỗ lực ban đầu thời sinh viên đến những bức tranh rực rỡ của những năm cuối đời. Được giám tuyển bởi Alison Smith, với sự đóng góp từ Knut Ljøgodt của Viện Nghệ thuật Bắc Âu, triển lãm nhằm tái định hình Munch không phải như một thiên tài cô độc của Tiếng thét, mà là một nghệ sĩ gắn bó xã hội, người mà các bức chân dung hé lộ một tấm thảm phong phú của các mối quan hệ.

Được tổ chức thành bốn phần theo chủ đề: Gia đình, Bohemia, nhà sưu tập và người bảo trợ, bạn bè và người cứu hộ - nó mang đến một góc nhìn mới về một nghệ sĩ thường bị che khuất bởi chính huyền thoại của mình.

Luận điểm trung tâm của triển lãm là tính hai mặt của Munch, như một người quan sát lẫn tham gia vào cuộc sống. Không giống với hình ảnh một nhân vật cô lập trong trí tưởng tượng phổ biến, Munch gắn bó sâu sắc trong mạng lưới gia đình, bạn bè và những người bảo trợ, các bức chân dung của ông phản ánh sự kết nối này.

Phần gia đình mở đầu với những tác phẩm thân mật như Tự họa (1882-83), một bức tranh sơn dầu trên bìa cứng mang vẻ kiêu ngạo được vẽ khi ông 19 tuổi, và Christian Munch với tẩu thuốc (1885), một bức chân dung tỉ mỉ về cha ông, nhưng không thể hiện được nỗi hỗn loạn nội tâm của người đàn ông này. Những bức chân dung ban đầu này, nhỏ và kiềm chế, gợi ý về tài năng đang hình thành của Munch, dù thiếu đi sự bùng nổ cảm xúc của phong cách sau này.

Xúc động hơn là Laura Munch (1882), được vẽ 1 năm trước khi chị gái ông nhập viện vì bệnh tâm thần phân liệt - một khúc dạo đầu yên lặng cho những bi kịch sẽ định hình nghệ thuật của ông.

Bohemia lao vào những năm hoang dại của Munch, trưng bày những cuộc gặp gỡ của ông với giới tiền phong Kristiania. Ở đây, Hans Jæger (1889) nổi bật, nhà triết học phóng túng nằm dài trên sofa trong bộ áo khoác nhăn nhúm và chiếc mũ vành hẹp (trilby) méo mó, nhìn thẳng vào người xem một cách thách thức. Phông nền gầm rú với những nét cọ bất an, một tiếng vọng trực quan của những ý tưởng cấp tiến của Jæger.

Cũng ấn tượng không kém là August Strindberg (1892), nhà viết kịch Thụy Điển được tái hiện với một sức mạnh dữ dội, nắm tay hồng hào chống lại phông nền gợi lên một bản sao tâm lý - một cách giải thích mà Alison Smith ủng hộ trong danh mục triển lãm. Những tác phẩm này bộc lộ tài năng của Munch trong việc nắm bắt bản chất của các chủ thể, lột bỏ lớp mặt nạ của họ để phơi bày nhân tính nguyên sơ bên dưới.

Phần nhà sưu tập và người bảo trợ làm nổi bật sự nhạy bén thương mại của Munch, một khía cạnh thường bị bỏ qua. Felix Auerbach (1906), một nhà vật lý người Đức và người bảo trợ Bauhaus, rực cháy với phông nền đỏ thắm và điếu xì gà âm ỉ, hình dáng của ông hòa quyện thành một hình khối biểu cảm đơn lẻ gợi nhớ đến Van Gogh. Tương tự, Walther Rathenau (1907), một nhà công nghiệp được miêu tả trong một bức tranh khổ dọc cao ngất, toát lên sự tự tin - dù chính Rathenau từng đùa rằng nó khiến ông "giống bản thân hơn cả chính tôi". Những bức chân dung đầy kiêu hãnh này, được ủy thác bởi giới tinh hoa, nhấn mạnh khả năng của Munch trong việc cân bằng giữa tầm nhìn nghệ thuật và nhu cầu thị trường, củng cố vị thế của ông như một ngôi sao sáng của châu Âu vào đầu thế kỷ 20.

Cuối cùng, phần bạn bè và người cứu hộ khám phá vòng tròn hỗ trợ đã nâng đỡ Munch trong những năm cuối đời. Tiến sĩ Daniel Jacobson (1908-09), được vẽ trong thời gian Munch hồi phục ở Copenhagen, đứng cao và đầy quyền uy, tay chống hông, bao quanh bởi những nét cọ rung động mà chính Jacobson gọi là "điên rồ hoàn toàn". Triển lãm ghép đôi tác phẩm này với một bức ảnh của Munch và Jacobson bên cạnh bức tranh, tiết lộ tư thế áp đảo của bác sĩ - một chi tiết mà bức tranh bỏ qua. Những tác phẩm này tỏa ra một sự bình yên mới tìm thấy, phản ánh sự hòa giải của Munch với cuộc sống sau khủng hoảng.